Ravshan Davletyarov iqtisodiy bilim oldi va bir necha yil xalqaro kompaniyalarda ishladi, so‘ngra kundalik xaridorgir (fastmoving consumer goods — FMCG) tovarlarni sotishni tashkil etish bo‘yicha 500 kishilik shtatga va O‘zbekistonning har bir viloyatida o‘z filialiga ega bo‘lgan Kolberg Group xoldingiga aylangan o‘z biznesini boshladi.
FMCG dagi birinchi tajriba
1989 yili armiyadan qaytib, men “O‘zstandart"ga ishga kirdim, bu yerda paxtani sertifikatlashtirish va standartlashtirish jarayonlarini tashkil etishda qatnashdim.
Bu qiziqarli edi, biroq bolaligimdan biznes meni o‘ziga tortgani sababli O‘zbekistonda o’z biznesimni amalga oshirish orzusida g‘arb kompaniyalarining tarixi, tuzilmalari va tajribalarini o‘rgandim.
Shuning uchun men bir necha yirik firmalarga o‘zim haqimdagi ma’lumotnomalarni taqdim etdim va Continental Beveragesning (Schweppes, Dr Pepper, Crush ichimliklarini ishlab chiqaruvchi) Moskvadagi ofisidan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi vakil bo‘lish haqidagi taklifni oldim.
Bu mening FMCG sektoridagi birinchi ishim edi, bir necha yildan so‘ng meni Daniyaning Yevropadan xalq iste’moli tovarlari distribyutori — Yahn Internationalning vakolatxonasiga rahbarlik lavozimiga taklif etishdi. Bu a’lo darajadagi maktab edi: men tez-tez Kopengagendagi treninglarga bordim, chet ellarda ko‘plab ishbilarmon tanishlar orttirdim.
Rasm: Yevgeniy Sorochin / Spot
O‘zbekistonda biznes bosim ostida edi
1998 yili tajriba to‘plagandan so’ng o‘z ishimni boshladim — sarmoya kiritdim, investorlar topdim va Qirg‘izistonga xalq iste’mol tovarlarini import qiluvchi firma ochdim. Yirik ta’minlovchilar bilan kelishishga muvaffaq bo‘ldim.
Qirg‘izistonda biznes uchun liberal shart-sharoitlar yaratilgandi: xorijiy valyuta konvertatsiyasi, erkin naqd aylanmasi.
Ayni vaqtda O‘zbekistonda esa biznesga har tomonlama bosim kuchli bo‘lib, konvertatsiya yo‘q, bojxona to‘lovlari yuqori edi. Bunday sharoit kichik tadbirkorlikni rivojlantirishga juda halaqit berardi.
Biroq men oilamga yaqin bo‘lishni istardim va shu sababli Toshkentda ishlashga qaror qildim, Bishkekdagi biznesimni esa do‘stlarimga berdim. Buning ustiga men Daniyada tanishgan biznesmenlardan biri O‘zbekiston bozori bilan qiziqdi.
Boshida mening jamoamda o‘n kishi bor edi. Vazifalarni taqsimlab, biz biznes-jarayonlarning funksional qismlarini tizimlashtirishga kirishdik.
Dastlabki bosqichda biz chet ellik kreditorlarning mablag‘larini jalb etdik va maxalliy banklardan qarz oldik. Yevropa va MDXdan xalq iste’moli tovarlari va oziq-ovqat mahsulotlarini olib keldik. Bizning dunyoga mashhur, biroq mamlakatimizda yaxshi tanish bo‘lmagan transmilliy kompaniyalar bilan shartnomalarimiz bor edi. Bella, Happy, Huggies, Kotex, Libresse, Libero kabi brendlarni ommalashtirish borasida oson bo‘lmagan yo‘lni bosib o‘tdik.
Rasm: Yevgeniy Sorochin / Spot
Bellstore
O‘z strategiyamizni aniqlab olib, 2015 yili birinchi savdo do‘konimiz — Bellstore magazinini ochdik. Bu bizning ikkinchi yo‘nalishimiz edi. Men investorlik qildim, uni tashkil qilish va rivojlantirishni katta o‘g‘lim o‘z zimmasiga oldi, u brendning hamkori va asoschisi bo‘lib qoldi.
Avval boshdan suv osti toshlariga to‘qnash kelishimiz ma’lum edi. Biroq biz to‘g‘ri konsept tanlashga muvaffaq bo‘ldik: dunyoga mashhur drogeri formati — kosmetika, parvarishlash va maishiy mahsulotlar. Sal keyinroq assortiment aksessuar va bijuteriyalar bilan to‘ldirildi. Bellstore O‘zbekistonda drogeri formatidagi birinchi tarmoqqa aylandi.
Ohir-oqibat biz eski shakldagi kuchli toifalarni saqlagan holda sekin-asta kosmetika tarmog‘iga aylandik, Strategiyaga rioya etib, bir yilda beshta magazin ochdik va yirik savdo ko‘ngilochar markazlari safiga kirdik. Hozir bizning to‘qqizta magazinimiz bor, qariyb bir oydan keyin yubiley — o‘ninchisi ochiladi.
Bizning har bir brendimiz, u import yoki ishlab chiqarilgan mahsulot bo‘ladimi, yoki chakana tarmoq, rivojlanishning turli darajasi va turli imkoniyatga ega. Joriy ko‘rsatkichlar va vazifalardan kelib chiqqan holda biz turli instrumentlar to‘plami va investitsiyalar hajmidan foydalanamiz.
Rasm: Yevgeniy Sorochin / Spot
O‘zbekistonda qo‘shnilarga nisbatan nega narhlar baland?
Biz duch kelgan asosiy qiyinchiliklardan biri — bu xatto bozor iqtisodiyotinng eng oddiy qoidalariga zid bo’lgan biznesga qo‘yilgan qattiq cheklovlar edi. Hozir O‘zbekiston liberallashtirish yo‘lini tanladi, ishonamizki, bu biznes-faollikning o‘sishiga ijobiy ta’sir etadi.
Boshqa qiyinchilik — importchilar uchun bojxonadagi rasmiylashtirishlar va shartlar bilan bog‘liq:
1.Dastlabki tovar olib kirishda juda ko‘plab byurokratik jarayonlardan o‘tish lozim. Eng murakkab va qimmati — Sog‘liqni saqlash vazirligidan mahsulot olib kirishga ruxsatnoma olish. Buyurtma ko‘rib chiqilishi uchun har bir nomdagi mahsulot uchun 1 mln so‘m to‘lash lozim.
14 kun mobaynida tahlil o‘tkaziladi, shundan keyin materiallarni oyda bir marta majlis o‘tkazadigan komissiya ko‘rib chiqadi. Undan so‘ng biz belgilangan mablag‘ni to‘lab, yana ikkita qo‘shimcha organga (EIZ, Davlatstandart) sertifikatlashtirish uchun namunalar berishga majburmiz, ular yana tahlil o‘tkazadi. Bu vaqt mobaynida tovar bojxona omborxonalarida saqlanadi, bu ham, albatta, ancha sarf-harajatni talab qiladi.
Sog‘liqni saqlash vazirligidan ruxsat olish jarayonini soddalashtirish yoki umuman bekor qilish lozim, deb hisoblayman — ahir ishlab chiqaruvchi, maxsulotini eksport qilar ekan, o‘z mamlakatida sertifikatlashtirishdan o‘tadi va bu tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanadi.
2. Bojxona to‘lovlari ancha qimmat. Bu xildagi tovarlarni olib kirishda 20% aksiz va 20% QQS to‘lashga to‘g‘ri keladi. Masalan, Qozog‘istonda 20% QQSto‘lanadi.
Ko‘p bosqichli harajatlar jarayonlari narhlarda o‘z aksini topadi, shuning uchun Qozog‘istonda ular bizga nisbatan pastroq. Shu sababli ayrim noinsof tadbirkorlarda maxsulotni qo‘shni mamlakatlar orqali noqonuniy olib kirish xohishi paydo bo‘ladi.
O‘ylaymanki, rejalashtirilgan bojxona islohoti, jumladan, 1 yanvardan bojxona to‘lovlarining pasaytirilishi sektor ishiga, umuman, davlat byudjetiga to‘lovlar tushishi va aholining haridorlik qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Rasm: Yevgeniy Sorochin / Spot
Ugra va nam salfetkalar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga 1 mln $ sarflandi
Kompaniyalar guruhiga turli yo‘nalishdagi bir necha firmalar kiradi: FMCG maxsulotlarini distribyutsiyalash va kosmetika magazinlaridan tashqari oziq-ovqat maxsulotlari va gigiyena vositalari ishlab chiqarish ham yo‘lga qo‘yildi.
2016 yil boshida biz tez tayyor bo‘ladigan ugra ishlab chiqarish liniyasini sotib oldik. Investitsiya hajmi, jihozlar, montaj, marketingni qo‘shib hisoblaganda tahminan $550−600 mingni tashkil qildi. Marketingga katta mablag‘ kiritildi, televideniyeda keng ko‘lamli reklama kompaniyasi amalga oshirildi.
Afsuski, tayyor ugraga bojxona to‘lovi to‘satdan pasaygani sababli biz mushkul ahvolga tushib qoldik: mamlakatda zarur bo‘lgan xom ashyo bazasi yo‘q bo‘lgani uchun rossiyalik yirik ishlab chiqaruvchilar bilan raqobat qilishning iloji yo‘q edi.
Shunisi qiziqki, tayyor mahsulotni olib kirishga aksizni yo‘q qilishdi, biroq, xom ashyoga aksiz va poshlinalarni avvalgi darajada qoldirishdi. Oqibatda biz sotish hajmi oshganiga, jumladan tovar Tojikistonga barqaror ravishda jo‘natilayotganiga qaramay, bu ishlab chiqarishni to‘xtatishga majbur bo‘ldik,
Biz xom ashyoni olib kirishga bo‘lgan bojxona to‘lovlari bekor qilinishi va ishlab chiqarishni tiklashimizga umid qilamiz.
2017 yil ohirida biz Lumilla savdo markasi ostida nam salfetkalar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun 500 ming yevroga teng xorijiy investitsiya jalb etdik. Bu brend Latviyada vujudga kelgan va BAA, Litva, Qozog‘iston, Turkmaniston, Qirg‘iziston kabi mamlakatlarda mashhur.
Rasm: Yevgeniy Sorochin / Spot
100 mlrd so‘mlik yillik aylanma va Kanadadan 1,5 mln yevro investitsiya
Biz eng boshidan kompaniyalarimiz rentabelligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillarni nazorat qilishga harakat qildik. Har bir loyiha alohida, albatta, turli iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega edi. Shunday holatlar bo‘ldiki, kompaniya qator loyihalardan anchagina zarar ko‘rdi. Bu katta tajriba, busiz mumkin emas.
Dastlabki davrlarda aylanma yiliga 60 ming $ dan oshmadi. 20 yil davomida biz biznesni parallel ravishda diversifikatsiya qila turib, qo‘shimcha investitsiya kiritishda davom etdik. Hozir xolding aylanmasi yiliga 100 mlrd so‘mni tashkil etmoqda. Har bir o‘ninchi o‘zbekistonlik bizning mahsulotlarimizni xarid qiladi.
Hajmi bo‘yicha eng ko‘p import qilinadigan mahsulot ayollar gigiyena vositalari, bolalar, maishiy kimyo, maishiy insektitsidlar, aerozollar, professional kimyo buyumlari hisoblanadi. Maxsulotlar har oyda, asosan, Polsha, Germaniya, Fransiya, Daniya, Rossiya, Ukraina, Italiyadan keltiriladi.
Bizning yettita hududiy filialimiz mavjud (mamlakatning deyarli har bir yirik shaharida), beshta subdistribyutor va 500 dan ortiq xodimlarimiz bor. Kadrlar qo‘nimsizligi darajasi ancha past — 4−6%. Savdo kompaniyasi uchun bu juda yaxshi ko‘rsatkich. Shuningdek, infratuzilmaga 35 ta ombor va 34 ta mashina ham kiradi.
Tez orada Qarshi shahrida qurilish materiallari va uy uchun tovarlar gipermarketini ishga tushiramiz, shuningdek, Kanadadagi hamkorlarimiz bilan birga Toshkentda shu xildagi loyihani amalga oshirishni rejalashtirmoqdamiz. Xorijiy hamkor boshlang‘ich bosqichda 1,5 mln yevro kiritadi. Mamlakatda bunday savdo korxonasi hozircha yo‘q: bu qurilish-bezash materiallari, uy uchun tovarlar, sport inventarlari, mebellar sotiladigan birinchi savdo markazi bo‘ladi.
Umuman, biz O‘zbekistonda endi-endi raqobatni his qilyapmiz. U o‘sadi, rivoj topadi va bu bozorning barcha ishtirokchilari uchun ham juda yaxshi hisoblanadi.
