2025-yilning yanvar-iyun oylarida o‘zbek so‘mi dollarga nisbatan 2% dan ko‘proqqa mustahkamlandi. Birinchi yarim yillikda O‘zbekistonda dollarning rasmiy kursi 262 so‘mga — 12 920,48 so‘mdan 12 654,13 so‘mga tushdi.
May-iyun oylarida milliy valyuta AQSh dollariga nisbatan keskin ko‘tarila boshladi. Eng yuqori nuqtada dollar kursi aprel oyi oxiri bilan 500 so‘mdan ko‘proqqa pasayib, 2024-yil 29-yanvardan buyon eng past ko‘rsatkich — 12 410 so‘mga tushdi. Birinchi yarim yillik yakunlariga ko‘ra, aksariyat banklarda dollar kursi 12 600 so‘mdan past darajada saqlanib qoldi.
Markaziy bank raisi o‘rinbosari Abror Mirzo Olimov Spot’ga bergan izohida 2025-yilda milliy valyuta kursining barqarorligi sabablarini tushuntirgandi.
“Birinchidan, [dollar] kursiga pul o‘tkazmalari oqimining ko‘payishi ta’sir qiladi. Ikkinchidan, bizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar yaxshi kirib kelmoqda. Uchinchidan, birinchi chorakda import ilgargi katta ta’sir ko‘rsatgan darajada o‘smadi. Shuningdek, oltinni hisobga olmaganda tovarlar eksporti ham oshdi”, — dedi Markaziy bank rahbari o‘rinbosari.
Spot birinchi yarim yillikda dollar kursi pasayishi sabablari, o‘zbek so‘mi mustahkamlanishining iqtisodiyotga ta’siri va yilning ikkinchi yarmida almashuv kursi bo‘yicha kutilmalar haqida iqtisodchilar va tahlilchilar bilan suhbatlashdi.
Dollar kursining pasayishi sabablari
Iqtisodchi Yuliy Yusupovning ta’kidlashicha, so‘m dollarga nisbatan mustahkamlanayotgan bo‘lsa-da, boshqa valyutalarga nisbatan qadrsizlanmoqda: yevroga nisbatan 10,29% ga, funt sterlingga nisbatan — 7,39%, rublga nisbatan — 23,82% va ienaga nisbatan 6,71% ga pasaygan.
“So‘mning mustahkamlanishi emas, balki dollarning qadrsizlanishi kuzatilmoqda. Yil boshidan beri dollar yevroga nisbatan deyarli 10% ga, so‘mga nisbatan esa 3,3% ga tushdi (eng yuqori nuqtada — Spot izohi)”, — deya tushuntirdi ekspert.
Uning so‘zlariga ko‘ra, dollar kursi pasayishining asosiy sababi AQSh prezidenti Donald Trampning siyosati, harakatlari va bayonotlaridir. Xususan, iqtisodchi import tovarlariga tartibsiz tariflar siyosati va Trampning AQSh valyutasi barqarorligini ta’minlash uchun mas’ul bo‘lgan Federal zaxira raisi Jerom Pauellga nisbatan tanqidini ta’kidlaydi.
Trampning harakatlari va iqtisodiy siyosatining oldindan aytib bo‘lmasligi investorlarning AQSh hukumati va iqtisodiyotiga, shuningdek, Amerika valyutasiga ortiq ishonmasligiga olib keladi, deya qo‘shimcha qildi Yusupov.
Yusupov so‘mning real qiymatini mustahkamlash va qo‘llab-quvvatlashning yana bir omili sifatida jahon bozorida oltin narxining ko‘tarilishi hamda qimmatbaho metallar savdosining ortishini ta’kidladi. Bu O‘zbekistonga chet el valyutasi oqimini ta’minlaydi.
Iqtisodchi, Mirkonomika Telegram-kanali muallifi Mirkomil Xolboyev esa Yusupovning so‘mning mustahkamlanishi faqat dollarning zaiflashishi bilan bog‘liq, degan fikriga umuman qo‘shilmadi. Uning ta’kidlashicha, Amerika valyutasining sezilarli devalvatsiya davri allaqachon o‘tib ketgan, iyun oyida esa so‘m barcha asosiy valyutalarga nisbatan, shu jumladan real ko‘rinishda ham mustahkamlangan.
Kap Depo investitsiya bankiri Muzaffar Roziqov Spot’ga bergan izohida so‘mning mustahkamlanishi ham fundamental, ham vaziyatli omillar bilan bog‘liqligini ta’kidladi. Bular orasida:
- tashqi savdo aylanmasining o‘sishi — besh oyda eksport 31,1% ga, import 3,7% ga oshdi;
- oltin eksportining o‘sishi — yanvar-may oylarida $6,5 mlrd (2024-yilning bu davrida $4,2 mlrd);
- transchegaraviy pul o‘tkazmalarining o‘sishi — birinchi chorakning o‘zida $3,3 mlrd.
“Bundan tashqari, Markaziy bank ortiqcha likvidlikni cheklash va milliy valyutaga bo‘lgan ishonchni saqlab qolish orqali muvozanatli monetar siyosat olib bormoqda. Import qiluvchilar tomonidan valyutaga bo‘lgan talabning mavsumiy pasayishi bilan bog‘liq bozor ishtirokchilarining kutilmalari ham muhim rol o‘ynadi”, — dedi Roziqov.
Ekspert dollar kursining bir haftada 260 so‘mga keskin pasayishini qisqa muddatli omillar bilan bog‘ladi. Ular orasida eksport tushumlari fonida valyuta taklifining o‘sishi va mavsumlar oralig‘ida import qiluvchilar tomonidan talabning cheklanganligi bor. Roziqovning ta’kidlashicha, makroiqtisodiy barqarorlik saqlanib qolsa va valyuta oqimi o‘sib borsa, so‘m mustahkamlanishning barqaror tendensiyasiga o‘tishi mumkin. Valyuta kursiga tashqi iqtisodiy konyunktura va xomashyo tovarlari, ayniqsa, oltin narxlari dinamikasi ham ta’sir ko‘rsatadi.
Mustahkam so‘mning iqtisodiyotga ta’siri
Yuliy Yusupov dollar kursi pasayishining O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri haqida gapirar ekan, mamlakatning asosiy savdo hamkorlari Xitoy, Rossiya va Yevropa mamlakatlari ekanligini ta’kidladi, ularning valyutalariga nisbatan so‘m devalvatsiyasi taxminan inflyatsiya darajasida, ya’ni real ko‘rinishda na mustahkamlanmoqda, na pasaymoqda.
“O‘zbekistonda tovarlarning katta qismi dollarda olib kelinadi, bu esa import tovarlari narxining pasayishini anglatishi mumkin. Biroq, importning asosiy yetkazib beruvchilari Xitoy, Rossiya va Yevropa ekanligini hisobga olsak, ular tovarlarining narxi tushmaydi. Iste’molchilar bundan hech qanday foyda ko‘rmaydi va dollar kursining pasayishi hisobiga inflyatsiyaning o‘sish sur’atlari sekinlashmaydi”, — dedi u.
Iqtisodchining ta’kidlashicha, 2022 va 2024-yillarda so‘m real qiymatda qimmatlashgan, chunki inflyatsiya o‘sish sur’ati milliy valyutaning qadrsizlanishidan sezilarli darajada yuqori bo‘lgan. Buning natijasida, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlari import tovarlarga nisbatan raqobatbardoshligini yo‘qotib, ular zarar ko‘rgan. Shuningdek, so‘mning kuchli bo‘lishi mahalliy eksportchilarga ham zarar keltiradi, chunki ularning mahsulotlari tashqi bozorlarda nisbatan qimmatlashadi.
Muzaffar Roziqovning fikricha, so‘mning mustahkamlanishi, ayniqsa, import tovarlari segmentida dezinflyatsion bosim o‘tkazmoqda. Bu xorijdan olib kelinadigan texnika, avtomobillar, dori-darmon va boshqa tovarlar narxining o‘sishi sekinlashishiga olib kelishi mumkin. “Kuchli so‘m narxlarni barqarorlashtirishga yordam beradi, ammo ularning pasayishini kafolatlamaydi,” — deya ta’kidladi ekspert ichki xarajatlar, jumladan, logistika, soliqlar va ijara xarajatlarining o‘sishi mumkinligini ta’kidlab.
Joriy yilning ikkinchi yarmida moliyaviy tahlilchi dollar kursining nisbatan barqaror bo‘lishini va 12 700−12 800 so‘m atrofida o‘zgarishi mumkinligini kutmoqda.
Biroq buning uchun iqtisodiyotdagi joriy tendensiyalarni saqlab qolish zarur. Valyuta tushumlarining o‘sishi, mo‘tadil inflyatsiya va barqaror makroiqtisodiy siyosat shular jumlasidan.
