2025-yilning yanvar-oktabr oylari yakunlariga ko‘ra, o‘zbek so‘mi AQSh dollariga nisbatan sezilarli darajada mustahkamlandi. Bu haqda Spot o‘rgangan Markaziy bank ma’lumotlaridan ma’lum bo‘ldi.
Oktabr oyida milliy valyuta dollarga nisbatan 77,23 so‘mga yoki 0,64% ga qimmatlab, 11 990,53 so‘mni tashkil qildi. Oyning birinchi yarmida valyutalar kursi 12 223 so‘mdan yuqori bo‘ldi. Biroq, ikkinchi yarmida milliy valyuta keskin mustahkamlana boshladi va ikki hafta ichida deyarli 340 so‘mga qimmatlashdi. So‘nggi savdo kunida dollar kursi 2023-yil 10-avgustdan buyon ilk bor 12 ming so‘mdan pastladi.
Joriy oy yakunida aksariyat tijorat banklarida dollar kursi 12 ming so‘m atrofida barqaror qoldi. Amerika valyutasini eng yuqori narxda Asia Alliance Bank va InfinBank sotib olmoqda — 11 990 so‘mdan. Eng qulay sotuv kursini esa Xalq banki taklif etmoqda — 12 000 so‘mdan.
Dastlabki 10 oyda milliy valyuta dollarga nisbatan 7,2% ga yoki qariyb 930 so‘mga mustahkamlandi. 2024-yilda o‘zbek so‘mi nisbiy hisobda atigi 4,71% ga, mutlaq hisobda esa 581,78 so‘mga qadrsizlangan.
Dollar nega arzonlashmoqda?
Iqtisodchi Yuliy Yusupov o‘zining Telegram-kanalida milliy valyutaning sezilarli darajada mustahkamlanishiga izoh berdi. Uning fikricha, yilning birinchi yarmida AQSH prezidenti Donald Trampning “oldindan aytib bo‘lmaydigan siyosati” tufayli dollar kursining pasayishi tufayli milliy valyuta qimmatlashgan.
So‘nggi 2−3 oyda so‘m quyidagi omillar tufayli mustahkamlanmoqda:
- oltin narxi va sotilishining o‘sishi;
- ayrim boshqa tovarlar eksportini ko‘paytirish;
- rublning mustahkamlanishi va Rossiyadan pul o‘tkazmalarining o‘sishi.
Bundan tashqari, u so‘nggi bir-ikki oy ichida yevro kursi pasayganini ko‘rsatmoqda. Yil boshidan buyon yevro so‘mga nisbatan 5% dan kamroq mustahkamlandi — bu inflyatsiya darajasidan past. Ushbu omil dollar kursining pasayishi bilan birgalikda so‘mning real ifodada mustahkamlanishini anglatadi.
“Bu, bir tomondan, inflyatsiyani cheklashga yordam beradi (import tovarlari narxining o‘sishi sekinlashadi) va tashqi qarzni, ayniqsa, dollarda olingan qarzni to‘lashni osonlashtiradi. Boshqa tomondan, milliy valyutaning real ko‘rinishda (dollarga nisbatan esa hatto nominal) mustahkamlanishi mahalliy ishlab chiqaruvchilarga zarba bo‘ladi. Inflyatsiya devalvatsiyadan oldinda bo‘lsa, bu ichki narxlar (tovarlar va resurslar) xorijiy tovarlar narxlariga qaraganda tezroq o‘sishini anglatadi. Natijada mahalliy mahsulotlar xorijnikiga nisbatan qimmatlashib, raqobatbardoshligi pasayib bormoqda. Bu eksportchilarimizga va import bilan raqobatlashayotgan ishlab chiqaruvchilarga qattiq zarba beradi”, — deb yozdi ekspert.
Biroq Yusupov so‘m almashuv kursining real ko‘rinishda xuddi shunday o‘sishi 2022 va 2024-yillarda kuzatilganini ta’kidladi. O‘shanda oltin narxining oshishi va mehnat muhojirlaridan tushumlarning ko‘payishidan tashqari, boshqa omillar ham o‘z rolini o‘ynadi, deya xulosa qildi u.
KapDepo investitsiya kompaniyasi direktori Farrux Xodjayevning ta’kidlashicha, milliy valyutaning mustahkamlanishi savdo balansining surunkali taqchilligi fonida yuz bermoqda. Uning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston eksportdan ko‘ra ko‘proq import qilmoqda, shuning uchun so‘m valyutaga bo‘lgan talab bosimi ostida.
“Iqtisodiy voqelik bilan bunday nomuvofiqlik kurs ma’muriy jihatdan qo‘llab-quvvatlanayotgandek tuyulmoqda”, — dedi u.
Ekspert oltinning yuqori narxlari, pul o‘tkazmalari va mavsumiy eksportning valyuta tushumiga ijobiy ta’sirini tan oladi, ammo bu faqat bozordagi nomutanosiblikni yumshatadi, shu bilan birga barqaror profitsitni shakllantirmaydi. O‘z navbatida, rekord darajada qimmatlashgan oltin-valyuta zaxiralari valyuta bozoriga chiqmasdan, Markaziy bankda saqlanmoqda.
Kuchli so‘mdan foyda oluvchilar orasida Xo‘jayev yaqin kelajakda yirik tashqi qarzlarni, shu jumladan yevrobondlarni to‘lashi kerak bo‘lgan davlat va davlat kompaniyalarini sanab o‘tdi. Bundan tashqari, milliy valyutaning mustahkamlanishi qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytiradi va kredit reytinglari hamda hisobotlarida hisobga olinadigan makroko‘rsatkichlarni yaxshilaydi. “Ammo bu foyda qisqa muddatli bo‘lib, biznesga foyda keltirmaydi”, — deya qo‘shimcha qildi u.
KapDepo rahbari so‘mning bashorat qilinishi muhimligini ta’kidladi, chunki beqaror valyuta kursi eksportchilarga daromadni, importchilarga tannarxni rejalashtirishga, investorlarga esa qaror qabul qilishga to‘sqinlik qiladi.
Oktabr oyida bo‘lib o‘tgan matbuot anjumanida Markaziy bank boshqaruvi raisi Timur Ishmetov dollar kursi bo‘yicha aniq maqsad yo‘qligini aytdi.
“Ayni paytda, Markaziy bankda almashuv kursi darajasi bo‘yicha ma’lum bir mo‘ljallar yoki target mavjud emas, so‘m kursi fundamental omillar ta’sirida bozor tamoyillari asosida shakllanishi bo‘yicha barcha sharoitlar ko‘rilib boriladi”, — dedi u.
Ishmetovning ta’kidlashicha, so‘mning mustahkamlanishi bank tizimida milliy valyutadagi pul massasining oshishiga, inflyatsion kutilmalarning pasayishiga hamda omonatlar va kreditlarning dollarlashuviga, import tovarlari inflyatsiyasining sekinlashishiga, shuningdek, tashqi qarzga xizmat ko‘rsatishda 4,9 trln so‘mning tejalishiga olib keldi.
