Sentabr oyida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi O‘zbekistonda islomiy bank faoliyatini joriy etish to‘g‘risidagi qonun loyihasini birinchi o‘qishda ma’qulladi.
Hujjat islomiy banklar uchun alohida litsenziya va oddiy banklarda “islomiy darchalar"ni ochish imkoniyatini nazarda tutadi, shuningdek, asosiy mahsulotlar — Murobaha, Muzoraba, Mushoraka, Vakala va Salam kabi operatsiyalarning asosiy jihatlarini belgilaydi.
Markaziy bank islomiy moliya standartlarini belgilash va banklar huzuridagi shariat kengashlarini nazorat qilish huquqiga ega bo‘ladi. Bunday tashkilotlar uchun soliq imtiyozlari beriladi va ularning notarial harakatlari mol-mulkni rasmiylashtirishda davlat bojidan ozod etiladi. Shuningdek, Markaziy bank 2030-yilgacha kamida 10 ta islomiy bank paydo bo‘lishini kutmoqda.
BMTTD so‘rovnomasiga ko‘ra, O‘zbekistonda aholining 68%i, biznes vakillarining esa 60%i diniy eʼtiqodi sabab anʼanaviy bank xizmatidan foydalanishni xohlamaydi. Yangi qonun ushbu talablarni hisobga olishga qaratilgan va mamlakatga yiliga $5 mlrdga baholanadigan islomiy kapitaldan foydalanish imkoniyatini ochadi.
Spot bilan suhbatlashgan mutaxassislar, shuningdek, islomiy bankingni joriy etish moliyaviy faollikni oshiradi va iqtisodiyotga katta miqdordagi ichki mablag‘larni jalb qiladi, deb hisoblaydi.
Islom moliyasi bo‘yicha xalqaro ekspert va AAOIFI kengashi a’zosi (2016−2024) Xondamir Nusratxo‘jayev Spot uchun yozgan maqolasida islomiy moliya bo‘yicha eng keng tarqalgan miflarni to‘plab, bular nima uchun haqiqatga to‘g‘ri kelmasligini tushuntirdi.
Spot 2023-yilda Nusratxo‘jayev bilan islomiy bank mavzusini batafsil muhokama qilgandi. O‘shanda ekspert tizim tamoyillari, uni joriy etishdagi to‘siqlar haqida gapirib, infratuzilma yaratishda O‘zbekiston “osongina milliardlab halol dollarlarni jalb qilishi mumkinligini” ta’kidlagandi.
Islom moliyasi bo‘yicha xalqaro ekspert, AAOIFI kengashi a’zosi (2016−2024), Islom moliyasi Telegram-kanali muallifi.
Islom moliyasi va banking bozori endigina shakllanayotgan O‘zbekistonda bu mavzu atrofida anchagina qolip va stereotiplar mavjud. Ba’zilarning fikricha, bu shunchaki “sudxo‘rlikning yana bir turi, faqat boshqacha qobiq ostida”.
Boshqalar bu qanday ishlashini umuman bilishmaydi. Uchinchilari esa “islomiy” ekan, deb mutlaqo bepul bo‘lishiga ishonishadi. Ba’zilar esa shariat joriy etilib, oddiy fuqarolar tuzoqqa tushib qolishidan qo‘rqishadi.
Ushbu maqolaning vazifasi eng keng tarqalgan miflarni yo‘q qilish va islom moliyasi aslida qanday tuzilganini ko‘rsatishga qaratilgan. Hozircha ko‘pchilik bu segment haqida ko‘p narsani bilmasligi tabiiy.
Bu ikkisi bir xil narsa
Asosiy stereotip: “Islomiy banklar va oddiy banklar bir xil yo‘l tutishadi: foiz evaziga pul berishadi, faqat turlicha nomlashadi”.
Ko‘pchilik shunday deb o‘ylaydi, chunki tashqi tomondan hamma narsa bir xil ko‘rinadi: unda ham, bunda ham odam pul oladi, u yerda ham, bu yerda ham to‘lov jadvallari va stavkalar o‘xshash. Ammo chuqurroq qaraydigan bo‘lsak, bu bitimlarning mexanikasi teskari.
Oddiy bankda: pul pulni tug‘diradi. Bugun 100 ni olasiz — ertaga 110 ni qaytarasiz. Hech qanday tovar, xizmat yoki real qiymat paydo bo‘lmaydi. Bu sof moliyaviy sintetika: pul real iqtisodiyot bilan bog‘liq bo‘lmagan holda o‘z-o‘zidan o‘sadi. Ana shunday o‘sish ribo (sudxo‘rlik) dir.
Islomiy bankda: bank “pul bermaydi”, balki real bitimda ishtirok etadi. U tovar yoki aktivni sotib oladi, uning egasiga aylanadi va mijozga bo‘lib to‘lash sharti bilan sotmaguncha barcha tegishli tavakkalchiliklarni o‘z zimmasiga oladi. Foyda vaqtdan emas, balki sof kreditdan tashqari aktivga egalik qilish va xatardan kelib chiqadi.
Masalan, bank tovarni 100 ga sotib olib, uni bo‘lib-bo‘lib to‘lash sharti bilan 110 ga sotdi. Bu ustama tovar qiymatiga qo‘yilgan, pulga hisoblangan foiz emas. Bank tovarni sotib oldi, xatarlarni o‘z zimmasiga oldi, sotdi va foyda ko‘rdi.
Ustamaning miqdori foizga o‘xshashi esa — mutlaqo normal holat. Bu bozor.
Ikkita do‘kon nonni deyarli bir xil narxda sotishi sizni ajablantirmaydi: axir ular bitta iqtisodiyotda ishlaydi. Bu yerda ham bozor narxlar diapazonini belgilaydi, ammo bitimning tabiati boshqacha bo‘lib qoladi.
Bu bepul va tavakkalsiz
Ehtimol, eng umrboqiy miflardan biri quyidagidir: “Agar islom moliyasi bo‘lsa, demak, hamma narsa bepul va hech qanday xatarlarsiz.”
Islom iqtisodiy modeli foydani inkor etmaydi — aksincha, uni har qanday tijorat faoliyatining zaruriy sharti deb biladi. Farq faqat bu foydaning aynan qanday shakllanishi va qanday sharoitlarda bo‘lishidadir.
Ha, islom modeli spekulyatsiya va ekspluatatsiyani istisno qiladi, ammo tijorat manfaatini istisno qilmaydi. Asosiysi — adolat, shaffoflik va o‘zaro manfaatdorlik.
Masalan, agar men telefonni bo‘lib-bo‘lib to‘lashga ustama bilan sotsam — bu sudxo‘rlik hisoblanmaydi. Telefon mehnat orqali yaratilgan va foyda keltiradigan real tovardir. Shu sababli, unga tannarxdan yuqori narx qo‘yish mumkin.
Agar sotuvchi kreditga sotsa, xaridor darhol foyda ko‘radi, sotuvchi esa to‘lovni kechiktirish xavfini o‘z zimmasiga oladi. Aynan shu tavakkalchilik va olinadigan foydadagi asimmetriya uchun u yuqoriroq narx belgilashga haqli. Ustamaning foizga o‘xshashligi mohiyatni o‘zgartirmaydi — bu tovar uchun to‘lov, narx esa bozor tomonidan belgilanadi.
Bu faqat musulmonlar uchun
Yana bir eng barqaror miflardan biri: “Islomiy banklar faqat musulmonlar uchun”. Aslida, islom banki diniy muassasa emas, balki munosabatlarni adolat, shaffoflik va xatarlarni taqsimlash tamoyillari asosida quradigan axloqiy moliyaviy institutdir.
Bu tamoyillar universaldir — ularga e’tiqodidan qat’i nazar, har qanday inson amal qilishi mumkin. Shuning uchun dunyoviy mamlakatlarda islom moliyasi muvaffaqiyatli rivojlanmoqda:
- Malayziya: Islom banklari mijozlarining uchdan bir qismidan ko‘prog‘i musulmon bo‘lmaganlardir.
- Buyuk Britaniya: Yevropadagi eng yirik islom banki markazi.
- Singapur: an’anaviy investitsiyalar bilan bir qatorda islomiy investitsiya vositalarini faol joriy etmoqda.
Ba’zilar, shuningdek, islom moliyasi diniy qoidalarni tiqishtirishga olib kelishidan qo‘rqishadi. Aslida bu noto‘g‘ri fikr. Yana bir narsani tushunish kerak: islom moliyasi faqat musulmonlar uchun emas. Bu diniy institut emas, balki hamma uchun mavjud bo‘lgan muqobil moliyaviy model.
Dunyoviy mamlakatlarda islomiy moliya tashkilotlari oddiy banklar kabi bir xil qonunlar asosida faoliyat yuritadi va bir xil nazoratga ega. Yagona farq shundaki, har bir moliyaviy amaliyot islomning axloqiy tamoyillariga muvofiqligi tekshiriladi.
Malayziya, Singapur, Buyuk Britaniya va boshqa dunyoviy iqtisodiyotlarda islomiy va an’anaviy banklar ko‘p yillardan buyon bir moliya tizimida — raqobatni kuchaytirish, mijozlar imkoniyatlarini kengaytirish va bir-birini to‘ldirish yo‘lida faoliyat yuritib kelmoqda.
Bu oddiy bankdan qimmatroq
Ko‘pincha aynan boshlang‘ich bosqichda paydo bo‘ladigan mif: “Islom moliyasi oddiysiga nisbatan qimmatroq va murakkabroq”.
Ha, ba’zida islomiy banklar mahsulotlari haqiqatan ham biroz qimmatroq bo‘ladi. Lekin sabab “din"da emas, bozor sharoitida.
Oddiy banklar uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan ekotizimda ishlaydi: ularda o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, ulkan mijozlar bazasi, arzon fondlashtirish va markaziy bankning qo‘llab-quvvatlashi mavjud. Islom banklari yangi bozorlarda hali bunday afzalliklarga ega emas — ular hamma narsani noldan boshlaydilar va shuning uchun ularning xarajatlari vaqtincha yuqori.
Biroq, islomiy moliya tizimi rivojlangan joylarda — masalan, Malayziya, Ko‘rfaz mamlakatlari yoki Pokistonda — va davlat teng soliq hamda tartibga solish sharoitlarini ta’minlagan bo‘lsa, islomiy banklar an’anaviy banklar singari faoliyat yuritadi hamda ularnikidan qimmat yoki murakkab bo‘lmagan mahsulotlarni taklif etadi.
Masala dinda emas, balki tizimning yetukligidadir. Sharoitlar teng bo‘lgan holda, islomiy banking barqarorligi va mijozlarning ishonchi jihatidan an’anaviydan qolishmaydi, hatto ba’zi hollarda ustunlik ham qiladi.
Keyin nima bo‘ladi?
Bizning bozorimiz juda katta va hali deyarli o‘zlashtirilmagan. Bu salohiyatni e’tiborga olmaslik tarixiy imkoniyatni boy berish demakdir.
Islom moliyasi barqaror iqtisodiy o‘sishning drayveri bo‘lishi mumkin:
- iqtisodiyotga katta miqdordagi ichki jamg‘armalarni qaytarish;
- bandlik va ishchanlik faolligini kengaytirish;
- soliq tushumlarini ko‘paytirish;
- aholining moliya tizimiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash;
- bugungi kunda diniy e’tiqodi tufayli banklardan qochadigan odamlarni iqtisodiyotga jalb qilish.
Bu mavjud tizimga muqobil emas, balki uning kengayishi va kuchayishidir.
