Avvalroq O‘zbekistonda xususiy OTMlarga yangi talablar joriy etilayotgani haqida xabar berilgandi. Hukumat qarori nodavlat oliy ta’lim muassasalarini litsenziyalash va ularning faoliyati tartibini sezilarli darajada kuchaytirishga qaratilgan. Hujjat 2025-yil 4-oktabrdan kuchga kiradi.
Unga ko‘ra, litsenziyani olish yoki saqlab qolish uchun universitet:
- ustav jamg‘armasini kamida $2 mln miqdorida shakllantirishi, shundan $350 mingi bank depozitiga joylashtirilishi;
- ta’lim tashkilotini rivojlantirish bo‘yicha 5 yillik strategik rejani ishlab chiqishi;
- maydoni kamida 5 ming kv.metr bo‘lgan o‘quv binolariga ega bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga, dastlabki 5 yilda sof foydaning kamida 80%ini, keyinchalik esa 50%ini rivojlantirishga yo‘naltirish shart. Ustav kapitali esa talabalar sonining o‘sishi bilan oshib boradi. Barcha berilgan diplomlar Oliy ta’lim vazirligining yagona bazasida ro‘yxatdan o‘tkazilishi kerak.
Yangi talablar oliy ta’lim muassasasining ichki tuzilmasi, ta’lim sifatini ta’minlash tizimi, to‘lov-kontrakt miqdori va uning hisob-kitobi hamda nazorat mexanizmlariga qo‘yiladigan talablarni ham o‘z ichiga oladi.
Belgilangan shartlardan birining buzilishi litsenziyani bekor qilish uchun asos bo‘lishi mumkin.
So‘nggi yillarda mamlakatda 71 ta xususiy oliygoh va 51 ta xususiy texnikum tashkil etilib, ularda bugungi kunda 500 mingga yaqin talaba va o‘quvchilar ta’lim olmoqda. Natijada oliy ta’lim bilan qamrov 9% dan 42% ga oshdi.
Spot hozirda faoliyat yuritayotgan xususiy universitetlar haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilib, ularning ustav fondi hajmi sezilarli darajada farq qilishini aniqladi: masalan, TEAM University — qariyb 16,26 mlrd so‘m, Amity — 425 mln so‘m, Silk Road University — 3,1 mlrd so‘mdan sal ko‘proq.
Shunday qilib, $2 mlnlik minimal chegara (joriy kurs bo‘yicha taxminan 25,5 mlrd so‘m) mavjud oliygohlar uchun kapitalini sezilarli darajada oshirishni talab qiladi.
Spot universitetlar vakillari va iqtisodchilarning ushbu o‘zgarishlarning mavjud universitetlar barqarorligiga ta’siri, yangi ta’lim loyihalarini ishga tushirishga qiziqish va oliy ta’lim tizimida xususiy sektorni rivojlantirishga qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlash uchun fikrlarini to‘pladi.
iqtisodchi, bakiroo Telegram-kanali muallifi.
O‘zbek byurokratiyasi biznes ustiga taqiqlar kiritish va qo‘shimcha majburiyatlar yuklashda har doim yo‘lini topadi. Kerak bo‘lsa, aylanib o‘tadi yoki alohida darcha ochadi. Hatto prezident moratoriysi bo‘lsa ham.
Xususiy universitetlarga qo‘shimcha moliyaviy, infratuzilmaviy va texnik talablar kiritishga oid qaror loyihasi 20-iyunda e’lon qilingan va 5-iyulgacha muhokamada bo‘lishi kerak edi.
Lekin 3-iyul kuni to‘satdan loyihadan ko‘ra anchagina qattiqlashgan qaror 30-iyun sanasi va 403-raqam bilan imzolangani e’lon qilindi va qaror matni O‘zAda paydo bo‘ldi.
E’tiborlisi, Lex.uz'da qaror matni haliyam paydo bo‘lgani yo‘q (20:45). Vaholanki, 1-iyulda imzolangan 405-sonli qaror bazada allaqachon paydo bo‘lgan. Lekin 3 kun avval, 30-iyunda imzolangani aytilgan 403-sonli qaror yo‘q.
Xo‘p, nega muhokama uchun ajratilgan yana 5 kunni kutmay, 30-iyun sanasi bilan qarorni imzolab yuborishdi, deb o‘ylaysiz?
Sababi shuki, prezident farmoni bilan 2025-yil 1-iyulidan boshlab 2028-yil 1-yanvargacha kichik va o‘rta biznes subyektlari zimmasiga yangi majburiyatlar yuklatilishini nazarda tutadigan normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilishga moratoriy e’lon qilingan.
Xususiy oliy ta’lim muassasalarining deyarli hammasi o‘rta biznes subyektlari (yillik aylanmasi 100 mlrd so‘mgacha) hisoblanadi va agar hukumat qarori loyiha muhokamasi tugagach, aytaylik, 5-iyuldan keyin imzolanganida prezident moratoriysi buzilgan bo‘lardi.
Ko‘p aytganimizdek, ko‘p dahshatli qarorlar yarim kechasi e’lon qilinadi yoki yarim tunda imzolanadi.
advokat, Profi ta’lim muassasalari va universiteti tarmog‘i asoschisi.
Hukumat qaror birinchi navbatda har tomonlama amaldagi qonunchilikka zid. Birinchidan, “Ta'lim to‘g‘risidagi qonun” bilan nodavlat ta’lim tashkilotlari litsenziya olingan kundan boshlab faoliyatini amalga oshirishlari mumkin. Yangi qaror esa buni ikki bosqichda — litsenziyalash asosida tashkil qilish hamda ta’lim dasturlarini maxsus davlat akkreditatsiyasidan o‘tkazish orqali amalga oshirishni talab qiladi.
Ikkinchidan, qaror loyihasi 5-iyulga qadar muhokamaga qo‘yilgan, biroq 3-iyuldayoq hujjatning yakuniy matni e’lon qilingan. Qonunga ko‘ra, muhokama kamida 15 kun davom etishi kerak va shundan keyingina hujjat huquqiy va korrupsiyaga qarshi ekspertizadan o‘tkazilishi mumkin. Bu talablar esa buzilgan.
Uchinchidan, qaror oliy ta’lim muassasalari foydasining 80%ini dastlabki besh yilda va 50%ini keyinchalik rivojlantirishga yo‘naltirishni talab qiladi. Lekin deyarli barcha xususiy universitetlar MCHJ sifatida ro‘yxatdan o‘tgan. Qonun bo‘yicha esa foydani taqsimlash — bu ularning ta’sischilari qarori.
Foydani majburiy taqsimlashni joriy etish nafaqat qonunga, balki tadbirkorlik muhitiga ham ziddir. Agar biz tadbirkorlikni rivojlantirishni maqsad qilib qo‘ysak, bunday normalar butun tadbirkorlik faoliyatining tagiga suv quyadi. Boshqa hech bir sohada bunday cheklovlar mavjud emas.
Bu ikki tomonlama hisobot yuritishga va tushumning soyada qolishiga, shuningdek, OTMlar moliyaviy intizomining umumiy deformatsiyasiga olib kelishi mumkin bo‘lgan pretsedentni yaratadi. Shunday qilib, bu qoida nafaqat bahsli, balki xususiy huquq tamoyillariga zid bo‘lib, OTMlarning biznes subyekti sifatidagi faoliyatini murakkablashtiradi.
Qaror boshqa huquqiy ziddiyatlarni ham keltirib chiqaradi. Masalan, oliy ta’lim muassasasi $2 mln miqdorida ustav kapitaliga ega bo‘lishi va keyinchalik talabalar soni oshgani sayin uni ko‘paytirishi kerak. Lekin qancha talaba hisobiga bu ustav fondini belgilash va qaysi vaqtdan boshlab kapitalni oshirish kerakligi tushuntirilmagan. Uni nechta talabadan keyin oshirish kerak? talaba soni ko‘rsatilgandan tushib ketsa-chi?
Bir universitet 10 ming talabaga, ikkinchisi esa 500 talabaga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin, ammo ikkalasiga ham bir xil $2 mlnlik talab qo‘yiladi.
Shuningdek, oliy ta’lim muassasasi yopilgan taqdirda mablag‘larni talabalarga qaytarish uchun depozitda $350 ming saqlashga majbur. Deylik 10 ming talabasi bor universitet yopilsa, bu mablag‘ qaysi talabaning shartnomasini yopishga yetadi?
Biz nega shuncha pulni ta’limni rivojlantirishga yo‘naltirmasdan bankda zaxirada ushlashimiz kerak? Vaholangki, o‘zi mobodo shunaqa vaziyatlar bo‘lib korxona o‘z majburiyatlarini bajarmasa, uni javobgarlikka tortadigan qonunlarimiz, sudlarimiz bor.
Boshqa noaniqliklar ham bor — masalan, bo‘lajak universitetning batafsil konsepsiyasini taqdim etish talabi: nomlanishi va tayyorgarlik yo‘nalishidan tortib, ta’lim narxini hisoblashgacha. Lekin OTM hali ish boshlamagan bo‘lsa, tadbirkor buni qanday ko‘zda tutishi kerak? Agar u rejani amalga oshira olmasa, nima bo‘ladi? Konsepsiyalar qaysi mezonlar bo‘yicha ma’qullanishi yoki rad etilishi, bu qarorlarni kim qabul qilishi aniq emas. Bularning barchasi faoliyat boshlanishidan oldin ham katta noaniqlikni keltirib chiqaradi.
iqtisodchi.
Xususiy tadbirkorlik uchun to‘siqlar yaratish, biznes yuritish xarajatlari va xatarlarini oshirish — O‘zbekiston byurokratiyasining sevimli ishi. Bu ham qulay, ham foydali.
To‘siqlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularni o‘rnatuvchi va nazorat qiluvchilarning hokimiyati shunchalik ko‘payadi, demak, ularni chetlab o‘tishda korrupsiya uchun imkoniyatlar ham shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Ta’lim sifati yaxshi bo‘lgan ba’zi xususiy oliygohlarda, yumshoq qilib aytganda, hamma ham joyida emasligini barchamiz allaqachon bilamiz. Va bu borada nimadir qilish kerak. Ta’lim sifatini nazorat qilish Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligining asosiy vazifasidir.
U ta’lim muassasalarini tekshirish hamda talabalar va bitiruvchilar bilimini testdan o‘tkazish ko‘rinishidagi monitoringni amalga oshirishi kerak. Vazirlik, shuningdek, jarayon sifatiga ta’sir ko‘rsatadigan o‘qitish parametrlariga oqilona talablarni belgilashi zarur.
Lekin mutasaddilarimiz boshqa yo‘ldan borishga, ya’ni ta’lim muassasalarining moddiy-moliyaviy bazasiga yuqori talablar qo‘yishni tanladi. Shu bilan birga, taklif etilayotgan chora-tadbirlar ta’lim sifatini yaxshilashga qanday hissa qo‘shishi har doim ham tushunarli emas. Ammo ular ta’lim muassasalari va o‘qitish xarajatlariga qanday ta’sir ko‘rsatishi juda aniq. Nihoyatda achinarli gaplarni aytishadi.
$350 mingning bekor yotishi ta’lim sifatini yaxshilashga qanday hissa qo‘shadi? Agar bu o‘ziga xos sug‘urta fondi bo‘lsa, unda nima sug‘urtalanadi, qanday xavf-xatarlar bor? Nima sababdan amaldorlar xususiy tuzilma foydasini taqsimlashni tartibga soladi? Nima uchun foydaning 50−80%i rivojlanishga yo‘naltirilishi kerak? Bu qanday talab? Agar dastlabki sarmoyalar o‘n yil oldingi rivojlanish darajasini ta’minlagan bo‘lsa, unda yana investitsiya kiritishning nima keragi bor?
Ustav fondi va binolarga nisbatan bunday yuqori talablar nima uchun kerak? Agar bu 200−300 talabaga mo‘ljallangan kichik tor ixtisoslashgan oliy o‘quv yurti bo‘lsa-chi? Unga 5000 kv.metr xonalarning nima keragi bor? Katta OTM bo‘lsa-da, o‘quv jarayonining katta qismini masofadan turib amalga oshirsa-chi?
Bu savollarga javobni ushbu hujjat tashabbuskorlaridan olsak yomon bo‘lmasdi. Lekin, afsuski, bu imkonsiz. Bu javoblarning adekvatligini ham muhokama qila olmaymiz.
Toshkent shahridagi Inha universiteti rektori.
Oliy ta’limda xususiy sektorni tartibga solish masalasi juda dolzarb bo‘lib qolmoqda va ayniqsa nozik hamda muvozanatli yondashuvni talab qiladi.
Bir tomondan, ta’lim sifatini ta’minlash ustuvor vazifa bo‘lib, u haqiqatan ham tegishli nazorat ostida bo‘lishi kerak. Boshqa tomondan, haddan tashqari tartibga solish yuki nafaqat yangi loyihalarning o‘sishini to‘xtatishi, balki mavjud universitetlarning barqarorligini ham xavf ostiga qo‘yishi mumkin.
Taxmin qilish mumkinki, ustav kapitaliga talablarni oshirish, infratuzilma bo‘yicha me’yorlarni kuchaytirish va foydani taqsimlash bo‘yicha majburiyatlarni joriy etish to‘g‘risidagi qaror bozorga faqat yirik va “jiddiy” o‘yinchilarni jalb qilish maqsadida qabul qilingan.
Biroq, bunday o‘yinchilar haqiqatan ham mamlakat ta’lim tizimi juda muhtoj bo‘lgan yuqori sifat standartlariga rioya qilishlariga hech qanday kafolat yo‘q. Oxir-oqibat, tartibga solish faqat ishtirokchilarni saralashga emas, balki birinchi navbatda sifatni ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Koreya va Buyuk Britaniyaning yetakchi universitetlari bilan hamkorlikda xalqaro dasturlarni amalga oshiruvchi oliy ta’lim muassasasi sifatida biz strategik rejalashtirish va ta’lim sifatiga sarmoya kiritishning muhimligini yaxshi tushunamiz. Biroq ko‘rilayotgan chora-tadbirlar puxta o‘ylangan bo‘lishi va oliy o‘quv yurtlarining turli modellari — kunduzgi, masofaviy, amaliy, tor doiradagi o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Biz regulyator bilan ochiq muloqot, shaffof jamoatchilik muhokamasi va barcha manfaatdor tomonlarning faol ishtiroki tarafdorimiz. Faqat shu yo‘l bilan O‘zbekistonda oliy ta’limning yuqori sifati va hammabopligini ta’minlaydigan tizimni barpo etish mumkin. Qabul qilingan qarorlar o‘z vaqtida amalga oshirilgan, ammo ta’lim sifatini barqaror ta’minlash nuqtai nazaridan yetarli emas, deb hisoblaymiz. Bu borada qilinishi kerak bo‘lgan ishlar ko‘p.
iqtisodchi, fan doktori, Uzbekonomics Telegram-kanali muallifi.
O‘zbekistonda nodavlat oliy ta’lim muassasalari sonini cheklash emas, balki ularning ko‘proq ochilishiga imkoniyat yaratish kerak. Bozorga kirishdagi shart-sharoitlar ortiqcha to‘siqlarga aylansa, bu sohadagi raqobatni susaytiradi, natijada ta’lim sifati va imkoniyatlar jabr ko‘radi.
Ta’lim xizmatlari sifatini baholashda hozircha asosan kirish parametrlari, ya’ni binoning hajmi, ustav kapitali yoki moddiy-texnik bazasi kabi omillarga e’tibor qaratilmoqda. Ammo bu ko‘rsatkichlar ta’lim sifatini to‘liq ifodalay olmaydi. Aksincha, talabalarning bilim darajasi, bandlik ko‘rsatkichlari, mustaqil baholovchilar xulosalari orqali sifatni o‘lchash ancha to‘g‘ri va adolatli bo‘lardi.
Albatta, ta’lim sifati oshirilishi kerak — bu e’tirozga sabab emas. Ammo iqtisodchi sifatida biz har qanday siyosiy qarorning kutilmagan iqtisodiy oqibatlarini ham hisobga olishimiz kerak. Masalan, nodavlat universitetlar uchun qo‘yilgan hozirgi talablar — $2 mln ustav kapitali, daromadning 80%ini qayta yo‘naltirish majburiyati, $350 minglik depozit va binoga nisbatan qat’iy mezonlar — bu sohaga kirishni istagan yangi o‘yinchilar uchun jiddiy to‘siq bo‘lishi mumkin.
Bunday sharoitda sanoqli xususiy universitetlargina “yashab qolishi"ni hisobga olsak, bu talabning o‘sishi va taklifning cheklanganligi tufayli qolgan oliy o‘quv yurtlarida ta’lim narxining oshishiga olib kelishi mumkin.
Odatda, sarmoyadorlar faqat boshlang‘ich davrda kamroq sarmoya kiritish evaziga kapitalni uzoq muddatga “muzlatib qo‘yishga” tayyor. Agar sarmoyalar ham, xatarlar ham katta bo‘lsa, ko‘pchilik sarmoyadorlar bunday loyihaga, ayniqsa, past likvidli biznesga kirishga jur’at eta olmaydilar.
Asosiy hisob-kitoblardan kelib chiqadigan bo‘lsak, faqat foyda olishga yo‘naltirilgan investor uchun xususiy universitet ochishdan ko‘ra passiv indeks fondiga sarmoya kiritish foydaliroq bo‘ladi — ayniqsa 5−10 yil oralig‘ida. Shu bilan birga, bunday investitsiyalar yuqori likvidli bo‘lib qoladi.
Shuni unutmaslik kerakki, O‘zbekistonda xususiy oliy ta’lim muassasasini ochayotgan tadbirkorlar ko‘pincha bu ishni nafaqat foyda uchun, balki jamiyatda o‘z izini qoldirish, ta’limga hissa qo‘shish niyatida boshlaydi. Agar ular sifatsiz ta’lim orqali foyda qilishga harakat qilsalar ham, bozordagi raqobat buni tartibga soladi — talab yo‘q joyda daromad ham bo‘lmaydi.
Xususiy oliy ta’limni tartibga solishda ta’lim sifati maqsad bo‘lishi kerak, biroq bu sifatga faqat moliyaviy yoki moddiy cheklovlar orqali emas, balki bozor mexanizmlari va natijalarga asoslangan baholash tizimi orqali erishiladi. Raqobatni rag‘batlantirish esa nafaqat sifatni oshiradi, balki ta’limni ko‘proq yoshlar uchun ochiq va qulay qiladi.
ITPU universiteti bosh direktori, IT Park direktorining xalqaro aloqalar bo‘yicha sobiq o‘rinbosari.
Xususiy OTMlarga qo‘yilayotgan yangi talablar davlat tomonidan nodavlat oliy ta’lim sohasida sifat va barqarorlikni oshirishga qaratilgan muhim qadamdir.
Aniq standartlarning paydo bo‘lishi — ustav kapitali, besh yillik reja, infratuzilma talablari — insofsiz loyihalarni bartaraf etish va talabalar, ota-onalar va ish beruvchilar tomonidan xususiy oliy o‘quv yurtlariga bo‘lgan ishonchni oshirish imkonini beradi. Bu butun tarmoqning imijini mustahkamlaydi.
Boshqa tomondan, ushbu talablarni amalga oshirish yosh, ammo istiqbolli ta’lim tashabbuslari, ayniqsa onlayn va gibrid ta’lim sohasida jiddiy muammo bo‘lishi mumkin. Shuning uchun yangi qoidalarni joriy etish bosqichma-bosqich bo‘lishi va turli OTM modellarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi muhimdir.
Bizning holatimizda, IT Park University allaqachon kuchli konsepsiyaga, EPAM va IT Park bilan hamkorlikka ega ekanligini, strategiyani amalga oshirayotganini va real natijalarni (bitiruvchilar, amaliyotlar, loyihalar) ko‘rsatayotganini hisobga olsak, biz, ehtimol, ruhi va mazmuni bo‘yicha yangi standartlarga javob beradigan kam sonli xususiy universitetlar qatoriga kiramiz.
Biroq bizda klassik o‘qituvchilar emas, balki turli mamlakatlardan kelgan EPAMning amaldagi mutaxassislari dars beradi. Barcha muloqot sessiyalari onlayn tarzda o‘tkaziladi va talabalarning bevosita ishtirok etishi shart emas, ammo davomat qat’iy nazorat qilinadi. Shuning uchun konsepsiyada katta auditoriyalar mavjudligi ko‘zda tutilmagan.
Bundan tashqari, depozit va ustav kapitalini har yili oshirish talabi universitetning aylanma mablag‘larini muzlatib qo‘yishi mumkin.
Biz yangi qoidalarning maqsadi talabalarni oliy o‘quv yurtlaridan “diplom ishlab chiqarish” modeli bo‘yicha himoya qilish ekanligini tushunamiz, ammo ta’lim sifatiga yo‘naltirilgan innovatsion loyihalar uchun mumkin bo‘lgan xavflarni qo‘shimcha tahlil qilish zarur deb hisoblaymiz, ular rasman qat’iy chegaralarga mos kelmasligi mumkin.
