O‘zbekiston so‘nggi uch yil davomida elektr energetikasi sohasida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda. Asosiy maqsad davlat monopoliyasidan xususiy operatorlar ishtirokidagi ochiq raqobatli bozorga o‘tishga qaratilgan. Buning uchun tariflar izchil oshirilmoqda, iste’molning ijtimoiy me’yori tizimi joriy etilmoqda va yangi regulyator yaratilmoqda.
Rasmiylar tariflarning oshishini eskirgan infratuzilmani modernizatsiya qilish, energiya kompaniyalarining zararlarini kamaytirish va sohaga investitsiyalarni jalb qilish zarurati bilan izohlamoqda. Energetika vazirligi hisob-kitoblariga ko‘ra, faqat elektr tarmoqlarini ta’mirlash uchun taxminan $5 milliard talab etiladi.
Shu bilan birga, 2023-yil sentabr oyida energetika vaziri Jo‘rabek Mirzamahmudov tabaqalashtirilgan tariflarga o‘tish faqat barqaror elektr ta’minoti sharoitida mumkinligini ta’kidlagandi.
“Biz tabaqalashtirilgan tariflarni belgilashdan oldin birinchi navbatda elektr energiyasi uzluksizligini ta’minlashimiz kerak. Ya’ni, narx oshsa-yu, lekin yana elektrda uzilishlar bo‘lsa, aholining haqli e’tirozlariga sabab bo‘ladi”, — degandi vazir.
Bundan tashqari, Mirzamahmudov tariflarni oshirish to‘g‘risidagi qaror jamoatchilik muhokamasisiz qabul qilinganini tasdiqlab, “Agar biz fikrlarni to‘plaganimizda, biz tarifni 1 so‘mga oshirganimizda ham, 100 so‘mga oshirganimizda ham, hamma qarshi bo‘lardi”, — deya qayd etgandi.
Biroq Toshkent shahri va qator viloyatlarda resurslar qimmatlashganiga qaramay, elektr energiyasi ta’minotida uzilishlar davom etmoqda. 2024-yilning yozida biznes-ombudsman uzilishlar har kuni sodir bo‘layotganini ta’kidlab, buni energiya tizimidagi texnik nosozliklar bilan izohlagandi. U tarmoq kompaniyalariga ogohlantirishsiz uzilishlar uchun jarimalar joriy etilishini e’lon qildi.
Markaziy bank hisobotiga ko‘ra, 2024-yil yakuni bilan aynan gaz va elektr ta’minotidagi uzilishlar Toshkentda biznes yuritish uchun asosiy to‘siq bo‘lgan. To‘liq quvvatda ishlamayotgan tadbirkorlar soni 55% ga yetgan.
Yangi tariflar joriy etilgach, vaziyat qaysi tomonga o‘zgardi? Energiya ta’minoti barqarorlashdimi? Agar elektr energiyasi uzluksiz yetkazib berilsa, biznes ko‘proq to‘lashga tayyormi? — Spot shu va boshqa savollar yuzasidan tadbirkorlar bilan suhbatlashishga qaror qildi.
ChayKoff qahvaxonalar tarmog‘i va Moloko qahvaxonasining boshqaruvchi hamkori.
Biz har doim boshqa iste’molchilarga qaraganda ko‘proq to‘laganmiz va men tariflarning oshishidan unchalik umid qilmaganman. Afsuski, METning bizning ehtiyojlarimizga munosabati mas’uliyatliroq bo‘lib qolmadi.
Kuzatuvlarimga ko‘ra, ayrim hududlarda haqiqatan ham uzilishlar kamroq sodir bo‘la boshladi. Ammo Mirzo Ulug‘bek va Yakkasaroy tumanlarida aprel va may oylarida hamon tez-tez — ba’zan kuniga bir necha marta, hech qanday ogohlantirishsiz elektr ta’minoti uzilgan.
Eng ko‘p uchraydigan muammo — rejalashtirilmagan o‘chirishlar. Kommunal xizmatlar, afsuski, hatto rejali ishlar haqida gap ketganda ham, bizni bu haqda oldindan ogohlantirishni lozim ko‘rmaydi.
Pasxa bayrami arafasida, kechasi katta miqdorda kulich pishirayotganimizda, pechkaga 150 dan ortiq kulich qo‘yganimizdan 10 daqiqa o‘tar-o‘tmas, elektr energiyasi o‘chib qoldi. Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, bu rejalashtirilgan o‘chirish bo‘lgan, biz esa hech qanday ogohlantirish olmaganmiz. Natijada biz zarar ko‘ryapmiz: mahsulotlar buzilmoqda, qimmatbaho uskunalar ishdan chiqmoqda, xodimlar ishlay olmayapti, mehmonlar esa mahsulotlarini ololmayapti.
Bizning holatda o‘chirishga tayyorgarlik ko‘rish — bu generatorlarni sotib olish yoki quyosh panellarini o‘rnatishdir. Ammo biz bunga katta mablag‘ sarflashga tayyor bo‘lsak ham, bunday yondashuvni amalga oshirish qiyin — qo‘shnilar bunga ruxsat bermaydi.
Hozirgi tarif darajasida sheriklik munosabatlarini ko‘rishni xohlaymiz. Biz shartnoma tuzamiz, vaqtida to‘laymiz, omonat qo‘yamiz — lekin javob tariqasida bir tomonlama munosabat olamiz. Bizning manfaatlarimiz bilan ham hisoblashishlarini istardim.
Barqarorlik uchun ko‘proq to‘lashga tayyor bo‘lsak ham, asosiy savol shuki — haqiqatan ham biror narsa o‘zgarishiga qanday kafolat bor? Uzilishlar yuz berganda manfaatlarimizni himoya qiladigan mexanizmlar mavjud bo‘ladimi? Energiyasiz qolish xavfini tug‘dirmasdan o‘z nuqtai nazarimizni himoya qila olamizmi?
Mening fikrimcha, ko‘p narsani o‘zgartirish shart emas — shunchaki o‘z majburiyatlarimizni vijdonan bajarishimiz kerak, xolos.
Tanish Bilish kreativ marketing agentligi, Tirikchilik kiyim-kechak brendi asoschisi, Troll.uz Telegram-kanali muallifi.
Tushunaman, tariflar oshganiga qaramay, mamlakatda energiyani subsidiyalash davom etmoqda. Ammo islohotlar bilan birga ta’minot va boshqaruvda qandaydir barqarorlik bo‘lishi kutilgandi. Afsuski, bunday bo‘lmadi.
Narxlarning oshishi xizmat ko‘rsatishni yaxshilash, infratuzilmaga investitsiya kiritish va hech bo‘lmaganda prognoz qilish bilan birga kelishi kerak edi. Ammo hozircha aholi ham, biznes ham bir xil uzilishlar uchun ko‘proq pul to‘layotgandek tuyulmoqda.
Ochig‘i, so‘nggi bir yilda elektr ta’minoti sifati ham yomonlashdi. Qaysidir paytda har kuni — uyda ham, ishxonada ham bir vaqtda chiroq o‘cha boshladi. Hatto Toshkent markazida ham shunday bo‘ldi. Muammo uzilishlarning o‘zida emas, balki ularning odatiy holga aylanishida, go‘yo bu istisno emas, balki ishning tizimli qismidek.
Hozir vaziyat biroz barqarorlashdi, lekin harorat biroz ko‘tarilsa — yana takrorlanadi: tarmoq bunga dosh berolmaydi, kuchlanish pasayadi, uzilishlar boshlanadi. Ish juda og‘ir: noutbuklar quvvatni uzoq ushlab turolmaydi, texnika qizib ketadi. Hatto jamoani biroz tinchroq bo‘lgan eski ofisga vaqtincha ko‘chirishga to‘g‘ri kelgan — ammo oxir-oqibat u yerda ham uzilishlar boshlandi.
Vaqt o‘tishi bilan o‘zimizning “yozgi protokol"imiz shakllanib bordi. Agar chiroq bir soatdan ortiq yonmasa, jamoamizga uydan ishlashga ruxsat beramiz. UPS sotib olishni o‘ylab ko‘rdik, ammo ular eng ko‘pi bilan yarim soat yoki bir soatga yetadi. Akkumulyator stansiyalari va generatorlar esa jiddiy mablag‘ talab qilib, har qanday kichik biznesning ham bunga qurbi yetavermaydi. Hozircha bu haqiqiy tayyorgarlikdan ko‘ra ko‘proq majburiy choradir.
Hammasidan ham ko‘ra eng ko‘p ochiqlik yetishmayapti. Odamlar nima bo‘layotganini tushunishsa, sabr qilishga tayyorlar. Hozir esa shunchaki “avariya” deb aytilmoqda. Lekin qanday qilib avariya har kuni bir vaqtda sodir bo‘lishi mumkin? Ko‘rinib turibdiki, bu yuklamani taqsimlash bilan bog‘liq rejali uzilishlardir, ammo bu haqda hech kim ogohlantirmaydi va tushuntirmaydi. Shu bilan birga, tariflar deyarli bozor narxlariga yetib qoldi. Demak, yondashuv ham shunga mos bo‘lishi lozim — xizmat ko‘rsatishda professional va mijozga hurmat bilan munosabatda bo‘lish kerak.
Barqarorlik uchun ko‘proq pul to‘lash — umuman olganda tushunarli g‘oya. Shaxsan men bunga tayyorman. Ammo bu aniq kelishuv va nosozliklar uchun haqiqiy javobgarlik bilan mustahkamlangan taqdirdagina. Hozir esa bu bir tomonlama o‘yinga o‘xshaydi: ko‘proq to‘laymiz, kamroq olamiz, vaziyatga ta’sir o‘tkazish imkoniyatimiz yo‘q. Bu esa bozor emas, lotereya-ku.
O‘zgartirish kerak bo‘lgan asosiy narsa — bu rejalashtirishdagi yondashuv. Yuklamani oldindan hisoblash, iste’mol o‘sishini prognoz qilish, shundan keyingina yangi tumanlarni qurish, biznesni rivojlantirish, iste’molchilarni ulash kerak. Hozir esa buning aksi bo‘lyapti. Infratuzilma rivojlanishdan oldin emas, balki uning ortidan borayotgandek tuyuladi. Jazirama issiq va o‘sib borayotgan talab sharoitida bunday mantiq shunchaki samarasizdir.
VSEBUDET Agency reklama agentligi asoschisi, ЩА ВСЁ БУДЕТ Telegram-kanali muallifi.
Kutilmalar o‘zini oqlamadi — har holda hozircha. Garchi hamma narsaga vaqt kerakligini tushunsam-da, eng yaxshisiga ishonishga harakat qilsam-da, ruhan eng yomoniga tayyorlanyapman.
Mening tumanimda vaziyat, afsuski, o‘zgarmadi. Buning aksini yozishni juda xohlardim, ammo iloji yo‘q. Eng achinarlisi, bu faqat menga kerakdek — o‘z uyim doirasida. Lekin endi men boshqaruvchi kompaniyadagilarning barchasini, qisman — METdagilarni va umuman, bizdagi tizim qanday tashkil etilganini bilaman.
Videomurojaatni yozib, tarmoqlarga joylaganimdan so‘ng, ko‘nglim biroz tinchlandi. So‘nggi ikki hafta ichida elektr energiyasi faqat bir marta, kechasi taxminan bir soatga o‘chirildi. Qolgan holatlarda vaziyat barqarorlashgandek tuyulmoqda.
Bunday narsalarga tayyorgarlik ko‘rish aslida imkonsiz. Shunchaki, chiroq o‘chib qolsa, biror joyga borib ishlashni rejalashtiraman va shunday qilaman. Hatto boshqa tumanga ko‘chib o‘tish haqida ham o‘yladim, ammo amaliyot shuni ko‘rsatadiki, uzilishlar har qanday joyda sodir bo‘lishi va bir necha oy davomida hal qilinmasligi ham mumkin.
Tariflar borasida alohida diqqat ajratib, xarajatlarni alohida nazorat qilmayman — shunchaki pul tugaganda hisobni to‘ldiraman. Ammo har qanday tarifda ham sifat maqbul bo‘lishi kerak. Rozetkadagi 210−220 volt kuchlanishni umrimda ko‘rmaganman. Kunlar isishi bilan kuchlanish barqaror ravishda 170−180 bo‘ladi — bu kamida 2−3 yildan beri shunday davom etmoqda. Bu yaxshi emas.
Asosiy muammo shundaki, menda tanlash imkoniyati yo‘q. Agar narxi yoki sifati meni qoniqtirmasa, internet provayderini bir kunda o‘zgartirishim mumkin. Bu holatda esa boshqa yo‘l yo‘q. Har qanday tarifda ham elektr ta’minoti barqaror bo‘lishi shart.
Sifat va barqarorlikni mukammal darajaga yetkazish kerak. Ayniqsa, faoliyati to‘liq elektr energiyasiga bog‘liq bo‘lgan korxonalar uchun stabilizator va generatorlarsiz qanday qulay ishlash mumkinligini tasavvur qila olmayman.
Kid’s Plate do‘konlar tarmog‘i asoschisi.
Kid’s Plate muzlatilgan go‘sht mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi kompaniya bo‘lgani uchun bizga barqaror elektr ta’minoti juda muhim omil hisoblanadi.
Barcha mahsulotlar ishlab chiqarish korxonalarida ham, do‘konlarda ham muzlatgichlarda saqlanadi. Shu bois, elektr ta’minotining uzilishi doimo stress keltirib chiqaradi, ayniqsa yozda. Agar biz, masalan, kiyim-kechak sotadiganimizda elektr energiyasining o‘chirilishi shunchaki noqulaylik keltirib chiqargan bo‘lardi. Bizning holatda esa bu mahsulotlarning buzilishi, ishlab chiqarish to‘xtashi va bevosita zarar ko‘rish riskini keltirib chiqaradi.
Elektr energiyasi o‘chsa, kameralardagi harorat sezilarli darajada ko‘tarila boshlashi uchun taxminan ikki soatcha vaqt ketadi. Undan keyin quruq muz sotib olishni, mahsulotlarni boshqa filiallarga ko‘chirishni boshlaymiz — bularning barchasi qo‘shimcha xarajatlar va favqulodda choralardir.
Ayniqsa, kechasi, hech kim yo‘qligida chiroq o‘chsa, qiyin. Bunday vaziyatlarda mahsulotning butun partiyasi zarar ko‘rishi mumkin.
Uzilishlar bilan bog‘liq vaziyat, afsuski, tez-tez yuzaga keladi. Biz bunday holatlar uchun o‘z harakat rejamizni ishlab chiqqanmiz. Birinchidan, muzlatish kamerasida har uch soatda harorat ma’lumotlarini yuboradigan maxsus logger o‘rnatilgan. Harorat me’yoridan pasaysa, tizim darhol ogohlantirish yuboradi. Bu esa, hatto kechasi ishlab chiqarishda hech kim bo‘lmaganda ham, vaziyatni nazorat qilish imkonini beradi. Ushbu qurilma bizga taxminan $400 ga tushgan.
Bundan tashqari, ishlab chiqarishdagi asosiy elektr ta’minoti nuqtalariga katta sig‘imli statsionar invertorli akkumulyator batareyalarini o‘rnatganmiz. Bu batareyalar elektr ta’minotidagi uzilishlarda avtonom ishlash, xarajatlarni kamaytirish va davlat tarmoqlarida nosozliklar yuz berganda muhim nuqtalarning energiya mustaqilligini ta’minlash imkonini beradi. Shuningdek, korxonada o‘rnatilgan quyosh panellariga ham ulandik. Bu esa xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirishga yordam bermoqda.
Elektr energiyasi xarajatlari bizda ancha yuqori. Bahorda ular oyiga taxminan 6 mln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, iyunga kelib, 11 mln so‘mgacha ko‘tarildi. Ishlab chiqarish maydoni — 600 kv.metr.
Tarmoqqa tushayotgan yuklamaning ortib borayotganini tushunib, yechimlar izlashga harakat qilyapmiz. To‘g‘ri, elektr ta’minoti bilan bog‘liq muammolar hali-hanuz mavjud, biroq ko‘p narsa ijroga bog‘liq — muammo doim ham yechimlarda emas, ba’zan ularning joylarda to‘g‘ri amalga oshirilmasligidadir.
Timekeeper chilim mahsulotlari tarmog‘i egasi.
Qandaydir bo‘lajak islohotlar muhokama qilinayotganini eshitgandim, ehtimol shunday bo‘lgandir, ammo hech qanday natijani ko‘rmayapman — elektr energiyasi har kuni o‘chirilganidek o‘chirilmoqda.
Bu kecha boshlangani yo‘q — muammolar yillar davomida to‘planib qolgan va ularni tezda hal qilishadi deb o‘ylash soddalikdir. Biz allaqachon uzilishlarni yangi me’yor sifatida qabul qilyapmiz.
Elektr energiyasi odatda eng qizg‘in vaqtda — kunduzi yoki kechqurun o‘chiriladi. Bunday paytlarda to‘liq tartibsizlik boshlanadi: mijozlar zudlik bilan hisoblarini yopishni xohlashadi, ammo tizimlar ishlamaydi — hamma narsani qo‘lda sanashga to‘g‘ri keladi. Tashrif buyuruvchilar g‘azablanishadi, generatorlarni o‘rnatishni talab qilishadi, lekin ular muassasada ularni joylashtirish uchun jismoniy joy yo‘qligini tushunishmaydi. Bu katta uskuna, kabel tortish kerak, quvvatlarni hisobga olish kerak — bularning barchasi qahvaxona sharoitida murakkab va noreal.
Aslida, biz uzilishlarga hech qanday tayyorgarlik ko‘rmayapmiz. Biz shunchaki chiroq o‘chishini bilamiz va bunga ruhan tayyormiz.
Har hafta menda qandaydir uskunalar — muzlatgichlar, motorlar, datchiklar yonib ketadi. Bu haqiqiy moliyaviy yo‘qotishdir. Daromadlar pasaymoqda, ayniqsa tig‘iz paytlarda. Odamlar buyurtlarini kutmasdan ketib qolishmoqda. Ba’zilari esa umuman qaytib kelmayapti.
Men yordam so‘ramayapman — shunchaki xalaqit bermang. Elektr energiyasini o‘chirib qo‘ysangiz, biznesning ishlashiga to‘sqinlik qilasiz. Barqarorlik kafolati bo‘lsa, ko‘proq to‘lashga ham tayyorman. Lekin men hammaning nomidan gapira olmayman, bilmadim, boshqalarga bu ma’qul yoki ma’qul emas.
