O’zbekiston iqtisodiy taraqqiyotida burilish davri 1996-yilda bo’lib o’tdi. Bu haqida Oliy Majlis Senati Raisining birinchi o’rinbosari Sodiq Safayev “Alter Ego” loyihasiga bergan intervyusida aytib o’tdi.
90-yillarning boshlarida kuchli qo’zg’alish bo’lgani eslatilti (odamlar birinchi iqtisodiy erkinlikni his qildilar, sotsialistik mulk monopoliyasi bekor qilindi), ammo 1996-yil noyabrda hokimiyat valyuta konvertatsiya imkoniyatini cheklashga qaror qildi.
Senator oqibatlari haqida gapirar ekan, buning natijasida xususiy tadbirkorlik faoliyati qisqarganini va mamlakatda normal moliya-bank tizimini yaratib bo’lmadi, deb ta’kidladi.
Zanjirli reaksiyaning birinchi bosqichi
Konvertatsiya Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 19-noyabrdagi “Iste'mol tovarlari importi uchun markazlashtirilgan valyuta resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish to’g’risida” gi 405-sonli qarori bilan cheklangan.
U yuridik va jismoniy shaxslarga valyuta ayirboshlash huquqini beradigan barcha Markaziy bank patentlarini bekor qildi va konversion litsenziyalarni faqat yirik supermarketlar, qo’shma korxonalar yoki “hayotiy resurslarni” yetkazib beruvchilar uchun joriy qildi.
Xalqaro valyuta jamg’armasi (XVJ) hisobotidan kelib chiqadiki, bu zanjirli reaksiyaga sabab bo’lgan va shu kabi barcha hodisalar O’zbekistonda ko’p yillar davomida mavjud bo’lgan.
Masalan, 1997-yilda allaqachon turli xil valyuta kurslari rejimi paydo bo’ldi va rasmiy kurs haddan tashqari oshirib yuborilgan — bu importni subsidiyalash uchun eksport sohalariga (asosan paxta va oltin ishlab chiqarish) soliq solish uchun qilingan.
Xuddi shu yildan boshlab O’zbekiston proteksionizm kursini boshladi — rasmiylar mahalliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish uchun savdo cheklovlarini joriy qilindi, bu esa narxlarning yanada oshishiga va natijada so’mning qadrini pasayishiga olib keldi.
Agar 1997-yilda “bozor” stavkasi bilan rasmiy o’rtasidagi farq 100% tashkil etgan bo’lsa, 1999 yilga kelib u 400% tashkil etdi.
Keyingi yo’nalish statistikadagi buzilishlar edi — XVJ fikricha rasmiy ma’lumotlar inflyatsiyani past baholashga va Yalpi ichki mahsulotning (YaIM) real o’sishini yuqori baholashga moyil bo’lgan. Ularning fikriga ko’ra, inflyatsiya yiliga 25−30%, rasmiy ko’rsatkichlar esa ancha past bo’lgan.
Buning ortidan xususiylashtirish rejalari qayta ko’rib chiqilib, keyinchalik uch bosqichda amalga oshirilayotgan edi. Birinchisi kichik korxonalarni xususiylashtirishni rejalashtirgan, ikkinchisi — xususiylashtirish investitsiya fondlarini yaratish, uchinchisi — yirik korxonalarni xususiylashtirish. Faqat birinchisi muvaffaqiyatli yakunlandi — 1995-yilga kelib kichik korxonalarning 90% xususiylashtirildi (ikkinchi bosqich 1996-yilda boshlangan edi).
Keyingi yillarda “domino effekti” faqat davom etdi. Masalan, 1998-yil o’rtalaridan boshlab, to’lov balansiga bosimning kuchayishiga javoban Markaziy bank banklarga sotilishini cheklab, chet el valyutasining kirishini kamaytira boshladi.
Shu bilan birga, banklarga valyuta savdosi (markazlashtirilmagan eksportni qaytarish talabi orqali) kamaytirildi. Shu sababli, rasmiylar markazlashtirilmagan eksportni majburiy ravishda yetkazib berish talabini 30% dan 50% gacha oshirishga qaror qilindi.
“Mahalliy valyutaning o’zgaruvchanligi va qiyin ishbilarmonlik muhiti to’g’ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimiga to’sqinlik qildi. Ushbu barcha omillar, bank tizimidagi buzilishlar (naqd pul olishda cheklovlar va salbiy foiz stavkalari) bilan birgalikda kapitalning qochishiga va iqtisodiy vaziyatning yomonlashishiga sabab bo’ldi “, — dedi XVJ.
Daniya saqichi
Sodiq Safayev, xuddi shu “Alter Ego” bilan bo’lgan intervyuda, konvertatsiya cheklovlari “mamlakat saqich sotib olishga oltin va valyuta resurslarini sarflay olmasligi” bilan izohlanganligini ta’kidladi.
“Kommersant"ning yozishicha, ushbu iborani O’zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov Markaziy Osiyo mamlakatlari prezidentlarining sammitida aytgan va saqich, garchi u umumlashtirish bo’lsa-da, haqiqiy asosga ega edi. U daniyalik tadbirkor va “Jahn International” asoschisi Pol Jang bilan bog’liq bo’lgan.
Mustaqillikning dastlabki yillarida ushbu kompaniya O’zbekistonga ko’plab iste’mol tovarlarini — “Chupa-Chups” shirinliklaridan “Lego” o’yinchoqlariga qadar import qilgan. Shuningdek, u mamlakatga “Dirol” saqichini yetkazib bergan.
1996-yilda konvertatsiya cheklanganida, ko’plab kompaniyalar summalarni valyutaga o’tkazish imkoniyatidan mahrum bo’lishdi va konvertatsiyaga 30% ustama qo’shildi. Ushbu harakat avtomatik ravishda “Jahn International"dan qariyb 1 million AQSh dollarni tortib oldi.
Chet ellik investorlarning aksariyati sudga murojaat qilmasdan bozorni jimgina tark etishni tanladilar. Pol Yan jang qilishga qaror qildi. Advokatlar bilan maslahatlashgach, u noqonuniy ravishda milliylashtirilgan 865 ming AQSh dollarini o’ziga qaytarishni talab qilib, sudga murojaat qildi.
“Kommersant” yozishicha, Buyuk Britaniya, Germaniya va AQShning O’zbekistondagi elchixonalari xodimlari Oliy iqtisodiy sudda bo’lib o’tgan sud jarayoniga tashrif buyurishgan. Shuningdek, XVF, USAID, Toshkentda akkreditatsiyadan o’tgan bir qator xorijiy ommaviy axborot vositalari vakillari ham bor edi.
Ularning barchasi ishning eng nozik tafsilotlarigacha bilar edilar va “Jahn International” foydasiga qaror qabul qilishni kutishgan edi. Sud tezkor ravishda konvertatsiya qilish uchun marjning hajmi tabiatda mavjud bo’lmagan hujjatni aniqladi, ammo qaror da’vogar foydasiga emas edi.
Gazetada yozilishicha, G’arb davlatlari vakillari darhol vaziyatni tushunib, o’zlari uchun xulosalar qilishdi — aynan mana shu hodisa O’zbekiston dunyo hamjamiyati oldida toksik mamlakatga aylantirdi. Bu yerda xususiy mulk huquqi va sarmoyalarni himoya qilish juda o’ziga xos tarzda amalga oshirilishi ma’lum bo’ldi.
Kompaniyalar O’zbekistonga sarmoya kiritishni rad qilishni, mahalliy tadbirkorlar esa “chemodanlarini yig’ishni” boshladilar. Shunday qilib, xususiy mojaro xususiy bo’lishni to’xtatdi va banklar davlat uchun 865 ming AQSh dollari tejab, mamlakatni G’arb kreditlarining katta qismidan mahrum qildilar.
Mamlakat iqtisodiyoti deyarli aynan shu kreditlar hisobiga yashay boshlaganini hisobga olsak, respublika hatto defolt xavfi ostida qoldi, deb yozadi “Kommersant”.
2000-yillarning boshlarida XVF bilan hamkorlik doirasida valyutani liberallashtirishni amalga oshirish harakatlari boshlandi, ammo buni faqat 2017-yilda, Prezident Shavkat Mirziyoyev davrida amalga oshirildi.
Keyinchalik XVF ushbu islohotni O’zbekiston iqtisodiyotini tiklashning asosiy poydevori sifatida ta’kidlaydi.
